Hoe vrij is onze ‘vrije wil’?

Elke dag maken we keuzes. Hoe laat zetten we de wekker? Ga ik naar de klas of leer ik het zelf wel? Pakken we de auto of de fiets? Bij elke keuze die we maken hebben we het gevoel dat wij vrij zijn om te kiezen. De vrije wil, waarom is die zo belangrijk? Of eigenlijk, wat zorgt ervoor dat de mens al eeuwen nadenkt over onze autonomie in het maken van keuzes? Zonder vrije wil kunnen we mensen niet verantwoordelijk houden voor hun daden. We kunnen anderen dan niet straffen voor slecht handelen en ook niet prijzen wanneer ze iets goed gedaan hebben. Dit staat loodrecht op onze dagelijkse beleving waarin we onszelf en anderen begrijpen en waarderen.

Desondanks blijft het ontkennen van de vrije wil een terugkerend fenomeen. In eerste instantie werd in het westerse gedachtengoed God gezien als alwetend en alles bepalend. Hij had in zijn alwetendheid al vóór de schepping vastgesteld hoe alles zou verlopen. Daarmee was alles al vastgesteld.
De idee dat de toekomst al vastgesteld is wordt 'determinisme' genoemd. In de tijd van de Verlichting werd de vrije wil bekritiseerd vanuit het natuurwetenschappelijk determinisme en niet meer zozeer vanuit het religieus determinisme. Alles is al bepaald door middel van het verleden en de natuurwetten.
Tegenwoordig wordt de kritiek op de vrije wil dichter bij onszelf gebracht dan ooit, namelijk vanuit de neurowetenschappen. Wetenschappelijke studies tonen aan dat door middel van gemeten hersenactiviteit al voorspeld kan worden wat iemand beslist voordat deze persoon zich bewust is van zijn of haar keuze. Zijn wij de slaaf van ons brein? Is onze vrije wil een illusie? Wat is ons brein en wellicht nog interessanter wie is die 'ik'? Of misschien zijn dit niet zozeer de vragen die we ons in eerste instantie moeten stellen, maar moeten we kijken naar wat een vrije wil nu eigenlijk inhoudt?

We kunnen bijvoorbeeld stellen dat alles wat wij denken en doen een gevolg is van een combinatie van aanleg en omgevingsfactoren, zonder dat daar een vrij keuzecomponent in zit. Deze gedachte stuit al vrij snel op bezwaar vanuit onze ervaring. Maar als we zeggen dat wij door onze aanleg en omgevingsfactoren enkel beïnvloed zijn in onze keuzemogelijkheden en dat we binnen die mogelijkheden keuzevrijheid hebben, dan stuit dit al op veel minder bezwaar. In beide gevallen is er geen sprake van een absolute vrije wil. Wanneer we nadenken of in gesprek gaan over de vrije wil is het goed om hierover na te denken.

Dit gesprek blijven voeren is bijzonder belangrijk. Hoe wij tegen de vrije wil aankijken heeft een grote maatschappelijke invloed, maar het komt ook heel dichtbij in de kerk. Want wat houdt onze relatie met God nog in als we niet vrij zijn in onze keuzes? Hoe kunnen 'wij' ons openstellen voor God zonder vrije wil? Op maandag 14 januari zal neurowetenschapper en filosoof Pim Haselager een lezing houden over zijn visie met betrekking tot de vrije wil in de Fonteinkerk. Dit is een uitgelezen moment om met elkaar en een deskundige in gesprek te gaan over de vrije wil.

Arjan ter Horst